Թերագնահատում եք նրա ապրած կյանքը, որը դաս կարող է լինել յուրաքանչյուր հասարակության համար և յուրաքանչյուր ժամանակի մեջ

ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԸ ՄԵՐ ԵՐԿՐԻ ԱՄԵՆԱՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՎԱԾ ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆՆԵՐԻՑ Է

Այսպես էլ է լինում. մարդն իր կամքով մտնում է թշնամու որջը և միայնակ անում է այն, ինչը հանրության խնդիրն է, կամ այսպես ասենք՝ պետության ու նրա կառույցների: Բայց քանի որ այդ կառույցները չէին փորձում անել կամ չէին կարող անել, նա ինքն է ստանձնում այդ գործն ու անում, երբ նայում ես հեռվից, թվում է՝ անհնարինը: Խոսքը խորհրդային շրջանում Նախիջևանի նյութական մշակութային ժառանգության ուսումնասիրության մասին է, որը կատարեց մեն մի մարդ՝ ԱՐԳԱՄ ԱՅՎԱԶՅԱՆԸ: ՈՒ այսօր, շնորհիվ հենց այս մարդու, Նախիջևանը, ըստ էության, մեր երկրի ամենաուսումնասիրված տարածաշրջաններից է: Նա հետազոտեց պատմական Գողթն և հարակից գավառների նյութական մշակութային արժեքները՝ ճարտարապետությունը, քանդակագործությունը, որմնանկարչությունն ու վիմագրությունը, նաև ուսումնասիրեց ազգագրությունը, պատմությունն ու պատմագրությունը: Այդ ամենը հետագայում ուսումնասիրողի բեղմնավոր գրչի տակից դուրս եկավ առանձին գրքերի տեսքով և իրար հետևից առաջարկվեց գիտական հանրությանը:
Հասկանալի է՝ Ադրբեջանն ամեն ինչ անում էր, որ օտար ոտք չընկնի Նախիջևան, ու մոռացվի՜, մոռացվի՜ նրա ազգային-պատմական պատկանելությունը: Իսկ այդ պատկանելության մասին խոսում էին այնտեղ ցրված հուշարձանները, հոգևոր և աշխարհիկ կառույցները: Նորություն չեմ ասում, բայց, այնուամենայնիվ, նոր սերնդի մարդկանց հիշեցնեմ, որ խորհրդային տարիներին, այդ իսկ նկատառումներից ելնելով, Ադրբեջանը հասավ այն բանին, որ Նախիջևանը հայտարարվեց սահմանային գոտի, և այնտեղ ելքն ու մուտքն արվեցին թույլտվությամբ:
Նախիջևանցի Արգամ Այվազյանը երիտասարդ տղա էր, երբ, գուցե ինքն էլ չգիտակցելով, թե ինչու, լծվեց այնտեղի նյութական մշակութային հուշարձանների ուսումնասիրությանը: Մեկ առ մեկ չափագրեց, լուսանկարեց ու գրչանկարեց երկու տասնյակ հազարից ավելի վանքեր, եկեղեցիներ, կամուրջներ, հոգևոր և աշխարհիկ տարատեսակ շինություններ, խաչքարեր ու տապանաքարեր, վերծանեց հարյուրավոր արձանագրություններ:
Եվ ինչպե՞ս դա արեց. ինքն է հիմա բնութագրում՝ իսկական հետախույզի աշխատանք էր. հուշարձանին պետք է մոտենայիր գաղտագողի, եթե տասը րոպեից ավելի կանգնեիր մեկի մոտ, անմիջապես կմոտենար աչալուրջ միլիցիոները և բռնի ուժով կհեռացներ: Քանի-քանի անգամ է տարվել ադրբեջանական միլիցիայի բաժանմունք, որքան սպառնալիքներ է ստացել, արգելել են ամենակոպիտ միջոցներով, ձերբակալել են, ձեռքից վերցրել են ուսումնասիրությունների արդյունքները և այլն, և այլն:
Եվ նա այս ամենին գնացել է սեփական կամքով, օգտագործել է անձնական միջոցները, արել է հանգստի հաշվին, ընտանիքի հաշվին: Նրա համար չեն եղել շաբաթ և կիրակի, չի եղել արձակուրդ: Մտավորականի իր աշխատավարձով Երևանից հասել է Նախիջևան ու իր գործն արել: Այդպես՝ տասնամյակներ շարունակ, ողջ կյանքի ընթացքում, քանի դեռ հայի ոտքը կարող էր ընկնել ադրբեջանական սահմանից այն կողմ, այսինքն՝ մինչև 1987-88 թվերը:
Այսօր Արգամ Այվազյանն այդ նյութերով հրատարակել է 30 գիրք: Դրանք ոչ միայն հայերենով, հաճախ նաև ռուսերենով ու անգլերենով ներկայացնում են նախիջևանյան մեր գիտական ժառանգությունը:

ԵՂԱՎ ԱՅՆՊԵՍ...
Հետո եղավ այն, ինչն ամենքս գիտենք. Ադրբեջանը 1998-ից մինչև 2006 թվականները համակարգված ձևով ոչնչացրեց Նախիջևանի հայկական մշակութային նյութական արժեքները. խոնարհվեցին մեր վանքերն ու եկեղեցիները, գետնին հավասարվեցին աշխարհիկ կառույցները, բուլդոզերի բերան տրվեց ու ոչնչացվեց Հին Ջուղայի գերեզմանոցի խաչքարերի անտառը: Ոչինչ, ոչինչ չմնաց այդ հողի վրա, որը վկայեր երբեմնի հայկական մշակութային ծաղկուն կենտրոնների մասին:
Դուրս եկավ, որ այսօր Նախիջևանի մասին մեր ունեցածը Արգամ Այվազյանի հետազոտություններն են, նրա գրքերի մեջ ամփոփված-սփռված վավերագիր-տեղեկություններն են: Այսինքն՝ ձեռքներիս մնաց մեր հին հայրենիքի այդ տարածաշրջանի ընդամենը գիտական ժառանգությունը: Այսքա՛նը: Վե՛րջ:
Նաև քաղաքական առումով մեր միակ կռվանը այս գրքերն ու Արգամ Այվազյանի ուսումնասիրություններն են: Այսինքն՝ դրանք, ըստ անհրաժեշտի, մեզ համար կարող են նաև զենքի արժեք ունենալ: Մանավանդ տեղեկատվական քարոզչության ներկա ժամանակներում, մանավանդ դիվանագիտական հարթակներում:

ՀԻՄԱ
Արգամ Այվազյանի մոտ կուտակված է, բնականաբար, հսկայական նյութ՝ իր տասնամյակների ուսումնասիրությունների հավաքածուն. լուսանկարների նեգատիվներ, սլայդներ, լուսանկարներ, չափագրումներ, գծապատկերներ և այլն, և այլն: Ի՞նչ է լինելու այս նյութի հետ: Առողջ բանականությունն ասում է, որ այն պետք է պատկանի պետությանը, եթե, իհարկե, այդպիսին է հավաքածուի հեղինակի կամքը:
Կամքն այդպիսի՛ն է. դեռևս 2008 թվականին գիտնականն իր արխիվն առաջարկեց ՀՀ կառավարությանը: ՀՀ վարչապետի հանձնարարականով մշակույթի նախարարությունը ձևավորեց միջգերատեսչական մասնագիտական հանձնաժողով: Հանձնաժողովն ուսումնասիրեց առաջարկվող նյութը, կազմեց նախահաշիվ ու այն գնահատեց 23,5 մլն դրամ: Ապա նախարարը կազմեց որոշման նախագիծը: Դրանից հետո յուրաքանչյուր տարի նախարարը կառավարություն էր դիմում ֆինանսավորման հարցով, որպեսզի պետականացվեր արխիվը: Սակայն միջոցներ չկային ու չէին տրամադրվում:
Եվ որոշվեց հարցը լուծել հետևյալ կերպ. հանձնարարվեց նախարարության ենթակայությամբ գործող «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանի և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ին, որ այն իր արտաբյուջետային միջոցների հաշվին մաս-մաս գնի-ձեռք բերի արխիվային նյութերը:
Առաջին տարում՝ 2011-ին, ամեն ինչ անցավ ըստ հանձնարարականի. ՊՈԱԿ-ը գնեց 2 մլն դրամի նյութ: Բայց հետագայում, հաջորդ տարի, ամեն ինչ գնաց այլ հունով: Հավանաբար մտածեց՝ եթե կարող է չգնել, այսինքն՝ փող չծախսել, ինչո՞ւ ծախսի: ՈՒ, անտեսելով վարչապետի հանձնարարականով ստեղծված հանձնաժողովի որոշումը, փորձեց փոխել գործի ընթացքը: Դրա համար արխիվի նյութերը հանձնեց փորձագիտական ուսումնասիրության ու պետական արխիվի մասնագետից բերեց նոր եզրակացություն: Այն է՝ նյութերի մի մասը, հատկապես խոսքը նեգատիվների մասին է, չունի համապատասխան որակ, որպեսզի պիտանի լինի հետագա օգտագործման:
Որքան էլ գիտնականը՝ Արգամ Այվազյանը, գոչում է՝ լա՛վ, եթե օգտագործման ենթակա չեն, ապա ինչպե՞ս են դրանցից լուսանկարներ ստացվել, որոնք տեղադրվել-հրապարակվել են իր գրքերում, լսող չկա:
Ապա գիտնականը բացատրում է՝ ախր ինքը հո գեղարվեստակա՞ն լուսանկարներ չի արել, որ դուք ուզում եք ընտրովի վերցնել. արվածը փաստավավերագրական լուսանկարչություն է և արված է հատուկ նպատակի համար հատուկ տրամաբանությամբ: Մի հուշարձանի համար երբեմն ստիպված է եղել կատարել տասնյակ լուսանկարներ, լուսանկարել է դետալ առ դետալ, որպեսզի դրանք դնեն իրար կողքի ու կարողանան վերականգնել հուշարձանն ու ուսումնասիրել այն: Ավելին, հնարավոր է` մի արձանագրության մեկ տառը մի քանի անգամ նկարած լինի՝ տարբեր դիրքերից, եթե մի հատվածը ջնջված է: Կամ՝ և՛ ընդհանուր զարդաքանդակն է նկարում, և նրա ներսի առանձին զարդն է նկարում: Եվ ամեն ինչը՝ այսպե՛ս, ա՛յս տրամաբանությամբ: Հիմա, եթե ձեր մոտեցումը, իրոք, գիտական է, և նպատակն է գիտությանը ծառայելը, ապա ո՞նց եք նման բան առաջարկում. մի մասը գնել-վերցնել, մի մասը՝ ոչ: Անգամ եթե տվյալ հուշարձանի մի որևէ դետալի նեգատիվներից մի քանիսն էլ անորակ եղած լինեն, ոչի՛նչ, քանզի այդ անորակների օգտագործմամբ նաև միայն հնարավոր կլինի ամբողջացնել կառույցը:
Կամ՝ լա՛վ, պետական արխիվի հարգարժան մասնագետ, ասում է Արգամ Այվազյանը, եթե Ձեր ասածով որոշ նեգատիվներ անորակ են, ցույց տվեք՝ որո՞նք են դրանք: Նշեք՝ համար էսինչը, համար էնինչը: Թե չէ, ապրիորի խոսակցություն եք վարում:

ԵԶՐԱԿԱՑՆԵՆՔ
Եվ հարցը ո՛չ առաջ է գնում, ո՛չ հետ է գնում: ՊՈԱԿ-ը, բնականաբար, չի կարող «չորով» մերժել, որովհետև վարչապետի հանձնարարականն ու նախարարի որոշումն առկա են: Բայց, հավանաբար, չի էլ ուզում սեփական փողը ծախսել: ՈՒ այսպես՝ երկու քարի արանքում:
Բայց մի բան էլ է անհասկանալի. եթե, իրոք, նախարարը կամ կառավարությունը համամիտ են ՊՈԱԿ-ի նոր եզրակացություն-բացահատմանը, թե առաջարկվող նյութերն անորակ են, ապա ինչո՞ւ պատասխանատվության չեն ենթարկվում միջգերատեսչական հանձնաժողովի անդամները, ովքեր նպատակահարմար համարեցին գնել ու պետականացնել արխիվը: Ի վերջո, այս մարդիկ մոլորեցրել են, չէ՞, կառավարությանը:
Մնում է մի բան եզրակացնել այս թնջուկից. կառավարությունն ինքն էլ է փոշմանել, որ որոշում է կայացրել այդքան գումար ծախսել ու այդ արխիվը ձեռք բերել: Պատկերացնո՞ւմ եք՝ ամբողջ 23,5 մլն դրամ հատկացնել: Հո զուգարան չէ, թեկուզ՝ բիո, որ 65 մլն տան ու չափսոսեն: Կամ, ասենք, թափառող շների ոչնչացման հանար 220 մլն դրամ են հատկացնում. հալա՛լ է շներին: Թե չէ՝ Նախիջևանի մշակութային գիտական վավերագրե՜ր. թեկուզ և լինեն միակ վկայությունները: Թեկուզ, դրանցից բացի, հետայսու չունենանք ուրիշ որևէ նյութական ապացույց նախիջևանյան հողի հայկականության վերաբերյալ:

ՎԻՐԱՎՈՐՈՒՄ ԵՔ

-Եթե հարցը չկարգավորվի, և արխիվը չդառնա պետական սեփականություն, ի՞նչ եք մտադիր անել,- անդուր հարց եմ ուղղում Արգամ Այվազյանին:
-Ի՞նչ պետք է անեմ: Երևի հովանավորների փնտրեմ, թե այստեղ՝ ներսից, թե սփյուռքից, հանգանակություն կազմակերպենք, վճարենք արխիվի համար, ու այն հանձնեմ պետությանը: Հո չե՞մ հանելու միջազգային աճուրդի: Պատկերացնում եք, չէ՞, թե ով է լինելու առաջին գնորդը:
-Պարզ է, Ադրբեջանը,- «գլխի եմ ընկնում» ես:
-Կամ էլ, որ այդպես չլինի, կառաջարկեմ այլ երկրների կառավարություններին, ասենք՝ Մոզամբիկի, Հոլանդիայի,- տխուր կատակում է նա:
Եվ այդ կատակի մեջ որքա՜ն ցավ եմ տեսնում:
Լա՛վ, հայրենի իշխանություն, դուք ինձնից լավ գիտեք, թե այս վավերագրերի ձեռքբերումը ինչ է արժեցել այս մարդու համար: Ինչ զրկանքներ է կրել: Իր արածի համար նա կարող էր կյանքո՛վ հատուցել: ՈՒ դուք հիմա այսպես եք վարվում, հետը սուտ ու խաբող առևտուր եք անում: Երբ մի բան էլ հաստատ գիտեք՝ այն գումարը, որը նա վերցնելու է ձեզնից, կրկին օգտագործելու է նախիջևանյան իր մյուս աշխատությունների հրատարակման համար: Արդեն 5-6 գիրք պատրաստ է տպագրության, նաև մտադիր է հրատարակելու «Նախիջևանի հայկական նյութական ժառանգությունը» եռահատոր ուսումնասիրությունը, որի միայն մեկ հատորի տպագրական ծախսը, 500 օրինակի դեպքում, կազմում է 8 մլն դրամ: Ախր նա շատ լավ գիտի, որ իրենից հետո ոչ ոք այլևս այս գործով չի զբաղվի: Առավել ևս, եթե այդ արխիվը՝ Նախիջևանի նյութական ժառանգության փաստավավերագրերը, չլինի պետական սեփականություն:
Փոշմա՞նել եք, չե՞ք ուզում այլևս փող ծախսել ու գնել արխիվը, տղամարդավարի ասեք նրան: Թե չէ խուսանավում եք, թաքնվում եք որոշումների հետևում, նամակներից սաղավարտներ եք ձեզ համար սարքում. է՛ս, է՛ն. որ՝ ի՞նչ:
Վիրավորում եք, չէ՞, նման մարդուն, ինչպիսին Արգամ Այվազյանն է: Արժեզրկում եք, չէ՞, նրա արածը: Թերագնահատում եք նրա ապրած կյանքը, որը դաս կարող է լինել յուրաքանչյուր հասարակության համար և յուրաքանչյուր ժամանակի մեջ: Նայենք մեջներս. քանի՞ նման մարդ կգտնենք:

Գոհար ՍԱՐԴԱՐՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• «Դյակոնովը ներողություն է խնդրել հայ ժողովրդից»
• Զատենք անցողիկն ու մնայունը
• Ինչի՞ առջև ենք բացել մեր երկրի դռները
• Ալլա Պուգաչովան «նախանձել» է հարազատ աղջկան
• Փրկարարները շարունակում են որոնողական աշխատանքնները տեխասյան աղետից ողջ մնացածներին հայտնաբերելու ուղղությամբ
• «Ոչ բոլոր հարուստ ընտանիքների զավակներն են, որ կարող են սովորել «ԱՅԲ»-ում»
• Գրիգոր Գուրզադյանի առեղծվածի բացահայտումը՝ Առնո Սարոյանով
• Նոր շրջադարձ Անատոլի Սերդյուկովի շուրջ ստեղծված սկանդալում. «անձեռնմխելի» կանայք
• Պայթյուն բոստոնյան մարաթոնի վերջնագծում

Մեկնաբանություններ